13-06-2024 BALK – Gemeenten weten mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben vanuit het sociaal domein niet altijd goed te bereiken. Daardoor kan een groep kwetsbare mensen erger in de problemen komen dan nodig is. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) onderzocht wat de oorzaak is en wat gemeenten en dienstverleners kunnen doen om dit te verbeteren. Uit dit onderzoek, dat vandaag verschijnt, blijkt dat er een perspectiefwisseling nodig is in het denken en de werkwijze van veel gemeenten: van niet-gebruik van voorzieningen naar bereik van mensen die ondersteuning het meest nodig hebben.
Het nieuwe onderzoek ‘Zien, luisteren en helpen’ is een vervolg op het SCP-onderzoek ‘Gezien, gehoord en geholpen willen worden’ met ervaringsverhalen van mensen die door hun gemeente niet (voldoende) werden bereikt. Dit zijn vaak kwetsbare mensen met complexe problemen, zoals een combinatie van schulden, gezondheidsproblemen en sociaal isolement. Waar het SCP zich in het eerste onderzoek richtte op de leefwereld van mensen, gaat dit vervolgonderzoek over de systeemwereld: hoe komt het dat gemeenten mensen niet bereiken en wat is daar aan te doen?
Nog teveel aanbodgericht denken
Uit de resultaten blijkt ten eerste dat gemeenten nog altijd aanbodgericht denken. Vanuit de gedachte dat er voorzieningen en loketten zijn waar mensen naartoe gaan om hulp en ondersteuning te vragen. Gemeenten beschouwen mensen die geen ondersteuning krijgen vaak als niet-gebruikers van dat aanbod. Het zou helpen als zij nagaan waarom sommige inwoners niet worden bereikt en wat de behoeften van deze mensen zijn, die mogelijk anders zijn dan het bestaande aanbod. Dat stimuleert beleidsmakers en hulpverleners om actief op zoek te gaan naar mensen die zelf niet vragen om ondersteuning of niet weten hoe ze hulp kunnen aanvragen. Als de behoefte van mensen meer centraal komt te staan, wordt duidelijker welke zorg en ondersteuning nodig is en hoe de juiste zorg bij mensen komt. Wellicht zijn andere oplossingen nodig en mogelijk dan de loketten en voorzieningen die op dit moment worden aangeboden.
Onrealistische aannames en mensbeelden
Ten tweede blijkt uit het SCP-onderzoek dat beleidsmakers niet altijd van realistische aannames en mensbeelden uitgaan. Zo wordt vaak aangenomen dat mensen rationeel handelen als zij problemen hebben en bij de gemeente om hulp komen vragen. In de praktijk blijkt dat mensen dat vaak niet doen: uit schaamte, uit wantrouwen, uit angst om toeslagen terug te moeten betalen of omdat ze niet weten dat er hulp bestaat. Beleidsmakers denken ook vaak dat mensen hulp kunnen krijgen vanuit hun sociale netwerk, terwijl er grenzen zijn aan wat mensen voor elkaar (kunnen) doen.
Omslag nodig
Het derde belangrijke punt dat uit het onderzoek naar voren komt, is dat het niet voldoende is als loketten laagdrempelig en dicht bij de inwoners zijn ingericht. Er is bij gemeenten een echte omslag nodig: van een reactieve naar een actieve houding, waarbij er vaker op mensen wordt afgestapt. Want alleen op die manier worden mensen met complexe problemen goed bereikt en geholpen en kan verergering van hun problemen worden voorkomen.
Deze omslag van ‘niet-gebruik’ naar ‘bereik’ is geen eenvoudige opgave. Hulpverleners hebben vaak onvoldoende tijd en ruimte om actief op inwoners af te gaan, zo blijkt uit het onderzoek. Ook de samenwerking met netwerkpartners in het sociaal domein, zoals welzijnsinstellingen, het medisch domein of onderwijsinstellingen die mensen in beeld kunnen hebben, verloopt vaak moeizaam door gebrek aan tijd en ingewikkelde (overheids-)regels. Hier is dus nog een slag te slaan. Daarnaast zou het gemeenten helpen als zij scherpere keuzes maken welke inwoners met welke problemen zij in elk geval willen bereiken en dus met wie hulpverleners in contact moeten komen.
Aanbevelingen
Om mensen beter te bereiken beveelt het SCP gemeenten drie dingen aan: ten eerste om niet de voorzieningen centraal te zetten, maar na te gaan hoe zij mensen kunnen bereiken en ondersteunen op een manier die aansluit bij de behoeften die er zijn. Ten tweede zouden gemeenten de hulpverlening niet alleen via (digitale) loketten aan moeten bieden, maar ook op mensen af moeten stappen. Tot slot raadt het SCP aan om ervaringsdeskundigen te betrekken bij het ontwikkelen van (nieuw) beleid en om structureel te blijven leren van de praktijk.